በቴክኖሎጂ እድገት ውስጥ የምንኖርበት ዘመን፣ የማይታሰቡ ነገሮች እውን እየሆኑ ነው። የሰው ሰራሽ አስተውሎት (AI) በዕለት ተዕለት ህይወታችን ውስጥ ከቀላል ስራዎች እስከ ውስብስብ ውሳኔዎች ድረስ እየገባ ነው። ነገር ግን የሰው ሰራሽ አስተውሎት የመንግሥትን አስተዳደርን በምን መልኩ ሊለውጠው ይችላል የሚለው ጥያቄ የአልባኒያ አዲስ ሙከራ ካቢኔ አባልዋን 'ዳይላ' ብላ ስትሾም አዲስ ምዕራፍ ከፍቷል።

የአልባኒያ እርምጃ እና የዓለም እይታ

አልባኒያ በአውሮፓ አህጉር የምትገኝ አነስተኛ አገር ብትሆንም አንድ ስልተ-ቀመርን (algorithm) የመንግሥት ሚኒስትር አድርጋ በመሾም የዓለምን ትኩረት ስባለች። 'ዳይላ' የምትባለው ይህች የሰው ሰራሽ አስተውሎት የህዝብ ግዥ ሚኒስትር ሆና ተሹማለች። ጠቅላይ ሚኒስትር ኤዲ ራማ ይህንን እርምጃ “ጉቦ የማትቀበል” እና የሀገሪቱን የሙስና ችግር የሚፈታ አዲስ ጅምር አድርገው አቅርበውታል።

ይህ ያልተጠበቀ ውሳኔ ብዙዎች በጉጉት እንዲመለከቱት አድርጓል። ዳይላ የጨረታ ጥያቄዎችን፣ የኩባንያዎችን ታሪክ እና ሌሎች መረጃዎችን በማጣራት፣ የመንግሥት ኮንትራቶችን በገለልተኛነትና ፍትሃዊ በሆነ መንገድ ትሰጣለች ተብሎ ይታመናል። ይህ ሙከራ የቢሮክራሲውን ጫና በመቀነስ፣ ጊዜ በመቆጠብ እና በቢሊዮን የሚቆጠሩ የህዝብ ገንዘቦችን ከሙስና ለመታደግ ትልቅ አቅም አለው።

የተደበቁ አደጋዎች እና ያልተመለሱ ጥያቄዎች

የአልባኒያ ሙከራ ብዙ ጥቅሞች እንዳሉት ሁሉ፣ ከባድ ጥያቄዎችንም ያስነሳል። ከእነዚህ ውስጥ የሚከተሉት ተጠቃሽ ናቸው፦ 

•  ተጠያቂነት (Accountability)፦ ዳይላ ስህተት ብትሰራ ማን ነው ተጠያቂው? አንድ ስልተ-ቀመርን ለመክሰስ ወይም ከስልጣን ለማውረድ የሚያስችል ህጋዊ አሰራር የለም። የኮዱን ገንቢዎች ወይስ            የሾሟትን መንግሥት? የሚለው ጥያቄ በእርግጥም ሊመለስ የሚገባው ነው። እንዲህ ያሉ አድዲስ ሃሳቦች አዳዲስ መፍትሄዎችን መፈለጋቸው አይቀርምና። 

•  የደህንነት ስጋት (Security Risks)፦ ኮድ የተሰራ ሚኒስትር ሊጠለፍ፣ በሐሰት መረጃ ሊበከል ወይም በውስጥ አዋቂዎች ሊመራ ይችላል። ይህ እንዳይሆን የማድረጉ ከባድ ሥር አሳሳቢ ነው። 

•  የሥርዓት ሙስና (Systemic Corruption)፦ ዳይላ የተማረችው በሙስና በተበከለ የቀድሞ የመንግስት መረጃ ላይ ከሆነ፣ ያንን የሙስና ስርዓት ሳታውቅ ልትደግመው ትችላለች። AI የሰው ልጅን አድሏዊነትና ስህተት ሊያንጸባርቅ ስለሚችል፣ ችግሩን ከመፍታት ይልቅ ደብቆት ሊያስቀምጠው ይችላል።

•  ዲሞክራሲያዊ ትክክለኛነት (Democratic Legitimacy): ሚኒስትሮች ለህዝብ ተጠያቂ ናቸው፣ በምርጫ ይወዳደራሉ እና ለውሳኔዎቻቸው ማብራሪያ ይሰጣሉ። አንድ ስልተ-ቀመር ግን የፖለቲካዊ ተሳትፎም ሆነ ስራ የማጣት ፍራቻ የለውም።

ዓለም አቀፍ አዝማሚያዎች፦ መሪነት ወይስ ክትትል?

አልባኒያ የ AI ሚኒስትር በመሾም የመጀመሪያዋ ብትሆንም፣ ሌሎች ሀገራት AI ን በመንግሥት አገልግሎት ውስጥ እየተጠቀሙበት ነው።

•  ግብርና እና ኦዲት፦ በዩናይትድ ስቴትስ፣ ስፔን እና ሌሎች ሀገራት የግብር ባለስልጣናት የግብር ማጭበርበርን ለመለየት AI ይጠቀማሉ።

•  አገልግሎት አሰጣጥ፦ ኢስቶኒያ፣ ሲንጋፖር እና ደቡብ ኮሪያ AI ን በመጠቀም ለዜጎቻቸው የተሻለ አገልግሎት እየሰጡ ነው።

•  ቁጥጥር፦ ስፔን በመንግሥት ውስጥ ጥቅም ላይ የሚውሉ AI ስርዓቶችን ለመፈተሽ እና ፈቃድ ለመስጠት የራሷን ኤጀንሲ አቋቁማለች።

እነዚህ አገሮች AIን በዋናነት እንደ መሳሪያ እንጂ እንደ ውሳኔ ሰጭ አካል አይጠቀሙም። AI ውሳኔዎችን ለመደገፍ መረጃ ይሰጣል፣ ነገር ግን የመጨረሻው ውሳኔ በሰው እጅ ውስጥ ነው። አልባኒያ ግን መስመሩን አልፋለች። ዳይላ ውሳኔን ትወስናለች፣ ይህም ከ መሳሪያነት ወደ ስልጣን የተደረገ ትልቅ ለውጥ ነው።

ወደፊትስ? የAI መንግስት እውን ሊሆን ይችላል?

አሁን ባለው ሁኔታ፣ ሙሉ የፖለቲካ ስልጣንን ለአንድ ስልተ-ቀመር መስጠት አስቸጋሪ ነው። እውነተኛ የ AI መንግስት ለመፍጠር በርካታ ነገሮች መሟላት አለባቸው።

1.  ግልጽ ህጎች፦ የተጠያቂነት፣ የይግባኝ እና ስልጣን የማውረድ ግልጽ ህጎች መፈጠር አለባቸው።

2.  ጠንካራ ቁጥጥር፦ እንደ ስፔን ያሉ ገለልተኛ የኦዲት እና የቁጥጥር አካላት መቋቋም አለባቸው።

3.  የሞዴል አስተማማኝነት፦ AI ሞዴሎች በግፊት ውስጥ የተረጋጉ እና ግልጽነት ያላቸው መሆን አለባቸው።

የአልባኒያ ሙከራ ለዓለም የሙከራ መስክ ሆኗል። የ AIን አቅም እና ገደብ ያሳየን ሲሆን፣ በቴክኖሎጂ እና በህብረተሰብ መካከል ስላለው ግንኙነት ትልቅ ውይይት እንድንጀምር አድርጎናል። AI ሙስናን ሊቀንስ፣ ቅልጥፍናን ሊያሻሽል እና የመንግስት አገልግሎቶችን ሊያሻሽል ቢችልም፣ የሰው ልጆችን ግንዛቤ፣ ርህራሄ እና የፖለቲካዊ ሃላፊነትን ሙሉ በሙሉ ሊተካ አይችልም።

እነዚህ ሀገራት AI ን እንደ ረዳት መሣሪያ እንጂ እንደ ዋና ውሳኔ ሰጪ አካል አይጠቀሙም። AI አደጋዎችን ይጠቁማል፣ መረጃዎችን ያደራጃል፣ ነገር ግን የመጨረሻውን ውሳኔ የሚሰጠው ሰው ነው። አልባኒያ ግን ከዚህ መስመር በማለፍ AI ን ከረዳትነት ወደ ሥልጣን አስቀምጣለች።

ወደፊት ምን ይጠብቀናል?

የአልባኒያ ሙከራ ለ AI መንግሥታት የወደፊት መንገድ ጠርጓል። አንድ AI በስልጣን ላይ እንዲቀመጥ ብዙ የማይመስሉ ነገሮች በአንድ ላይ መሠራት አለባቸው። ለምሳሌ፣

•  ግልጽ የሆነ የሕግ ማዕቀፍ ለተጠያቂነት፣ ለይግባኝና ለሥልጣን መሻር አስፈላጊ ነው።

•  እንደ ስፔን ያሉ የቁጥጥር ኤጀንሲዎች የ AI ስርዓቶችን ኦዲት ማድረግና ደህንነታቸውን ማረጋገጥ አለባቸው።

•  የሰለጠኑበት የመረጃ ምንጮች ከስህተትና ከሙስና የጸዱ መሆን አለባቸው።

ዳይላ የ AI ቴክኖሎጂን ከሰው አስተዳደር ጋር በማጣመር አዲስ ዘመን ሊፈጥር ይችላል። ነገር ግን ይህን ከማድረጋችን በፊት ከደህንነት፣ ከፍትህና ከዴሞክራሲ አንፃር ሊያመጣ የሚችለውን አደጋ በጥንቃቄ መመርመር አለብን። የ AI አስተዳደር ከምናስበው በላይ አደገኛ ወይም ጠቃሚ ሊሆን ይችላል።

በሰለሞን ገዳ